Para üstüne bu kadar çok konuşup da harcama konusunda birbirine tamamen zıt iki insan tutumundan, yani cimrilik ve müsriflikten bahsetmeden olmaz. Önce cimrilik...

“Altın ve gümüşü biriktirip de bunları Allah yolunda harcamayanları acıklı bir azapla müjdele! O gün… ‘Bunlar biriktirdiğiniz altın ve gümüşlerdir, şimdi biriktirdiklerinizin azabını tadın bakalım’ denir” (Tevbe/34-35). “Allah’ın kendilerine lütfundan verdiği nimetlere karşı cimrilik edenler, bunun kendileri için hayırlı olduğunu sanmasındalar. Hayır o, kendileri için şerdir. Cimrilik ettikleri şey, kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır.” (Ali İmran/180) uyarısına rağmen cimrilik etmek, istiflemek tarih boyunca birçok insanın yön verici, belirleyici davranışlarından birisi olmuş. Dünyadaki adaletsiz görünümün sorumluları arasında para ve mal biriktirmeye tamah, bir türlü infak etmeye yanaşmama ilk sırada…

Bu arada hemen hatırlatmalıyız, "para"nın bugünkü manada "para" olarak konuşulması modern zamanlarla birlikte. Kuran-ı Kerim'de ve geleneksel metinlerde biriktirmek, istiflemek deyince daha çok altın ve gümüş gibi değerli madenler anlaşılıyor. "Kağıt para" ve şimdilerde de bitcoin gibi paraya karşılık gelen ekonomik birimler karşısında nasıl değerlendirmeler yapılması gerektiği üzerine uzun uzun düşünmek lazım, fıkıh ile uğraşanların bu konularda karar vermeden uzmanlara danışmaları ve hatta aralarında iş bölümü yaparak belli alanlarda bizzat kendilerinin uzmanlaşmaları gerekir. Paradan anlamayanın para hukuku konusunda karar vermesi, olacak iş değildir. Her neyse açtığımız parantezi burada kapatarak ve tanım konusunda anlaştığımızı varsayarak cimrilik üzerine konuşmayı sürdürelim.

Böylesine kınanan, insanlığın başına bela olan cimrilik davranışında ısrar etmenin psikolojik olduğu konusunda sanıyorum herkes hemfikir. Ama bu davranışın psikolojisine ilişkin Freud’un söyledikleri dışında da pek dişe dokunur bir analiz çabası yok. Freud, cimrilik davranışını insanın psikolojik gelişiminin sorunlu olması, çocukluğun ilk evrelerinde takılıp kalmasıyla izah etmeye çalışıyor ve cimriliği daha ziyade obsesif (takıntılı) kişilik yapısına bağlıyor. İnsanın bilincinden ziyade bilinçdışı arzularının, aklından ziyade dürtülerinin davranışlarında daha belirleyici olduğuna inanan Freud’a göre cimrilik, çocukluk döneminde doyurulmamış, yarım kalmış dürtülerin yetişkin hayatında farklı bir kılıkta doyurulmaya çalışılmasının neticesi. Meslekten olmayanların yanlış anlamasına çok müsait olduğu için Freud’un nasıl oluyor da çocukluktaki doyum nesnelerine yapılan yatırımın sonradan para, kıymetli metal ve mala doğru yöneldiğiyle ilgili fikirlerinin ayrıntısına girmeye lüzum yok. Bakışı, genel hatlarıyla kısaca böyle.

Freudçu bakış, biriktirme davranışını açıklamaktan uzak olduğu gibi dünyadaki adaletsizlikler hakkında fikir yürütürken de önümüze imkân açmıyor. “Paranın Felsefesi” yazarı Georg Simmel’in kitabında özel bir yer verdiği “cimri” bahsi, çok daha işe yarar görünüyor.

Nihai bir amaç olarak paranın karakteri, bir insanın çevresindeki ekonomik kültürün uygun ifadesi olan yoğunluğu aşıyorsa cimrilik ve açgözlülükten bahsedebiliriz. Bu ikisi özdeş olmasalar da aynı temelden köken alıyorlar ve modern para ekonomisiyle birlikte çok daha görünür hale geliyorlar. Bu tür insanların kıymet verdikleri tek şey, edindiklerine hep malik olmaları…

Modernlik öncesi devirlerde cimrilik ve açgözlülük, kendisini mal biriktirmenin nihai amaç haline gelmesinde gösteriyordu, tarımsal ürünler istiflenmeye çok müsait olmadıklarından özellikle toprak mülkiyeti önemliydi. Sahip olunan toprak miktarı, bir itibar vesilesi olarak görülüyor, toprağa neredeyse dini bir değer atfediliyordu. Toprak, aile birliğinin ve soyun simgesiydi; toprak satmak, sadece çocuklara değil atalara yönelik bir suç gibi değerlendiriliyordu.

Modern para ekonomisinde cimrilik ve açgözlülük, kendisini daha ziyade paranın nihai amaç halini almasıyla belli etti ve üstelik evrensel bir mübadele aracı olduğundan para hırsı, tüm diğer amaçları da araç haline getirdi. “Para, bilgelik ve sanatın, kişisel önem ve gücün, güzellik ve aşkın yanında bir başka nihai amaç olmakla yetinmez; bu konuma yerleştiği ölçüde diğer amaçları araç düzeyine indirgeme gücü kazanır… Pinti, parayı, sadece varlığıyla kendisini tanıdığımız ve birlikte olduğumuz için büyük bir hayranlık duyduğumuz birini, bir birey olarak ilişkisi somut bir haz formu almaksızın sevdiği gibi sever.” Paranın değerini iç-dünyasında aşılamaz bir mesafeye yerleştirir ve onu kullanmaktan kaçınır. Böylece her şeyi yapabilmenin, bu arada güç ve iktidarın potansiyel hali olarak görülen paranın kendisi, sınırsız bir haz imkânı sağlar. Tutumlulukla cimriliğin farkı, tam da buradadır. Tutumlu kişi, biriktirdiği paranın küsuratıyla ilgilenmez, onun derdi o parayla ne yapacağındadır.

“Cimrilik, tecrübe ve hazza dönüştürülmeyen bir iktidar tutkusu formudur.” Gençliğinde insanlığa hizmet yerine hükmetme yolunu seçen bazılarının yaşlılıklarında sanki parasını mezara götürecekmiş gibi cimrileşmesinde bu bağlantı çok açık olarak görülür. Hayattan alınan hazzın ve ideallerin cazibesini yitirmesi halinde, güç ve iktidar için, elde yalnızca nüfuz kullanma ve para sahipliği kalır.

Para ve infak etmeden biriktirme konusunda düşünmeye başlayınca İslam’ın ve hatta Protestanlık ortaya çıkana kadar Kilise’nin faize, tefeciliğe ve haksız kazanca açık ve net karşı çıkmalarını daha iyi anlayabiliyorum. Mevcut zihniyetimizi, insanı değiştirmeden para ekonomisini asla alt edemeyeceğimizi görüyorum. Ama bir yandan da kapitalizm koşullarında iş bölümünün her alanda giderek artması ve her bir alanda uzmanlık bilgisi olmaksızın karar vermenin güçlüğü önümüzde dev bir engel olarak duruyor. Sanıyorum bu konularda bir zihin berraklığı sağlayacak donanıma erişene kadar, "cimrilik" sadece psikopatoloji sınırları içinde kalacak, etrafa gülünç düşecek kadar cimrilik gösterenler, psikoloji profesyonellerinin önüne konulacak, hep birlikte bulanık suda balık avlamaya çalışacağız. Lakin şurası benim için gayet net, toplumsal bir sorun olarak cimrilik ve istiflemecilik, yol açtığı adaletsizliğe göre bir erdemsiz tutum şeklinde değerlendirilmeli, çözümler erdemler ve erdemli insan merkezinde aranmalıdır.